Slapen om te overleven

Als klein kind leerden we dat sommige dieren in de winter een winterslaap houden. Ze trekken zich terug in hun holletje, en verkeren tijdens de koudste periode van de winter in een diepe slaap. Zo gaat dat in de natuur.

Toch eigenlijk wel een heel bijzonder iets, die winterslaap. Kun jij je voorstellen dat je van november tot maart in je bed ligt, zonder dat je doodgaat van de honger of ook maar één keer naar de wc hoeft? Ik was in ieder geval best benieuwd hoe die beestjes dat voor elkaar krijgen!

De winterslaap is uitgevonden om te overleven tijdens periodes waarin weinig voedsel te vinden is. Voor sommige dieren, in de hete woestijn bijvoorbeeld, is dat in de zomer. Dan heet het ook zomerslaap. De winterslaap, ons meer bekend, gaat altijd gepaard met enkele kenmerken. De stofwisseling en hartslag vertragen extreem (tot soms wel 2,5% van de normale hartslag!) en de lichaamstemperatuur gaat daardoor sterk omlaag, soms tot nabij het vriespunt. Ook het ademhalen gaat een stuk langzamer.

Tijdens de extreem diepe winterslaap blijft er een soort waakvlammetje branden, terwijl de rest van het lichaam bijna levenloos is. Het lichaamsvet dat voor het waakvlammetje nodig is, heeft het beestje tijdens de zomer- en herfstmaanden verzameld door enorm veel te eten.

Om te voorkomen dat een dier doodvriest, heeft het lichaam een slim beveiligingsmechanisme. Komt de lichaamstemperatuur onder een bepaald punt, dan wordt automatisch wat vet verbrand, waardoor het lichaam opwarmt. De meeste opgeslagen energie wordt verbruikt wanneer het dier weer uit de winterslaaptoestand komt.

De verschillende biologische processen die bij de winterslaap komen kijken, worden geregeld door hormonen. Onder leiding van hormonen wordt bijvoorbeeld de vacht van het dier dikker, er worden meer suikers in vetten omgezet, en wanneer het tijd is om te gaan slapen wordt het dier er lekker rustig van.

Maar wanneer nu precies gesproken wordt van een èchte winterslaap is onduidelijk. De meeste kleine dieren die een winterslaap houden, zoals bijvoorbeeld grondeekhoorns, kikkers en egels kunnen de hele winter doorslapen en teren op de reserves die ze in de herfst opgeslagen hebben. Maar grotere dieren zoals dassen en beren worden af en toe wakker om wat te eten, en slapen dan verder. Daarom daalt bij grote dieren de lichaamstemperatuur niet zo sterk als bij dieren die een ‘echte’ winterslaap houden.

Omdat de stofwisseling bijna compleet stil wordt gelegd – de darmen staan in feite uit – kunnen de dieren blijven slapen zonder naar de wc te hoeven. Ze produceren wel kleine hoeveelheden afvalstoffen, maar die worden door het lichaam zelf gerecycled. Eigenlijk is maandenlang in je nest liggen dus een hele prestatie!